Τι μας οδήγησε στο «δυστυχώς επτωχεύσαμεν»
του Χαρίλαου Τρικούπη
ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΡΩΜΑΙΟΥ (*)
Τα πραγματικά γεγονότα που οδήγησαν στη πτώχευση του 1893, οι συγκρούσεις του Χ. Τρικούπη με το παλάτι και το βρώμικο παιχνίδι των ξένων δυνάμεων εις βάρος της Ελλάδας.
«Η ιστορία της δημόσιας οικονομίας του νεότερου ελληνικού κράτους είναι εν πολλοίς η ιστορία του δημοσίου χρέους». Αυτά έγραφε πριν από 80 χρόνια ο καθηγητής Ανδρέας Ανδρεάδης. Ίσως είναι διδακτική σήμερα αυτή η ιστορία...
Η ιστορία του δανεισμού αρχίζει το 1824. Ο επαναστατικός αγώνας για την απελευθέρωση της χώρας από τους Τούρκους βρισκόταν σε κρίσιμη φάση. Άμεση ήταν η ανάγκη στρατιωτικού εξοπλισμού και κυρίως η ενίσχυση του στόλου. Η διαίρεση και η αντιπαράθεση μεταξύ κοτζαμπάσηδων και καραβοκυραίων από τη μια μεριά και οπλαρχηγών από την άλλη είχαν φθάσει και πάλι στα πρόθυρα του εμφυλίου τη χώρα. Οι πρώτοι, με επικεφαλής τους Μαυροκορδάτο και Κουντουριώτη, αγγλόφιλοι· ρωσόφιλοι οι δεύτεροι, με επικεφαλής τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη.
Όταν ο Κουντουριώτης ανέλαβε πρόεδρος του Εκτελεστικού Σώματος προσέφυγε στην Αγγλία και ζήτησε δάνειο. Οι Άγγλοι φάνηκαν πρόθυμοι να ανταποκριθούν. Όχι βέβαια για να ενισχύσουν τον αγώνα κατά των Τούρκων, αφού ήταν δεμένοι με το δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το δάνειο ήταν μέσο εφαρμογής της γνωστής αγγλικής πολιτικής «Διαίρει και βασίλευε»!
Ούτως ή άλλως οι Αγγλοι θα ήταν κερδισμένοι. Είχαν εξασφαλίσει το δάνειο «επί της γης και των φθαρτών κτημάτων του έθνους». Εάν η Επανάσταση δεν έφθανε στην ολοκλήρωσή της, δεν θα είχαν πρόβλημα με τους Τούρκους και θα ήλεγχαν το ισχυρότερο τμήμα της τότε ελληνικής ηγεσίας. Εάν η Επανάσταση ολοκληρωνόταν, θα ήσαν οι «μεγάλοι ευεργέτες» και ταυτοχρόνως θα εξουδετέρωναν την ενοχλητική και ισχυρά ρωσική επιρροή.
Θα συναφθούν δύο δάνεια, το 1824 και το 1825. Πολιτικοί οι στόχοι της αγγλικής κυβέρνησης, ληστρικοί οι όροι των τραπεζιτών, που σχημάτισαν την περίφημη «τετραρχία». Το πρώτο δάνειο είχε ονομαστικό ποσό 800.000 στερλινών, αλλά μόνο 308.000 στερλίνες και πολεμοφόδια αξίας 11.900 στερλινών θα εδίδοντο στην Ελλάδα!
Το δεύτερο δάνειο είχε ονομαστική αξία 2.000.000 στερλινών και συμφωνήθηκε σε πραγματική αξία στο 55%, δηλαδή στις 1.100.000 στερλίνες. Από αυτό το ποσό θα κρατηθούν διάφορα ποσά για τόκους, έξοδα, μεσιτικά και προηγούμενα δάνεια, συνολικά 529.000 στερλινών!
Έχει και συνέχεια. Από τα υπόλοιπα θα σταλούν στην Αμερική 156.000 στερλίνες για να κατασκευαστούν δύο ατμοφρεγάτες και 123.000 θα παραμείνουν στην Αγγλία για την κατασκευή έξι ατμοκινήτων πλοίων. Ποσό 37.000 θα δοθεί για μισθοδοσία στον άγγλο ναύαρχο Κόχραν, ο οποίος ανελάμβανε την ηγεσία του υπό κατασκευή ελληνικού στόλου! Τελικά, από τα 2.000.000 στερλίνες θα φθάσουν στην Ελλάδα 190.000, οι οποίες θα σπαταληθούν στις εμφύλιες αναμετρήσεις την εποχή που ο Ιμπραήμ έφθανε ανενόχλητος στην Πελοπόννησο.
Οι περιπέτειες των πλοίων
Μετά τη ληστρική συμπεριφορά των τραπεζιτών έρχεται η αισχρή συμπεριφορά των «φιλελλήνων». Η περιβόητη τετραρχία χωρίς να ρωτήσει τους έλληνες απεσταλμένους στο Λονδίνο, Λουριώτη και Ορλάνδο, και προκειμένου να πάρει και από εκεί «μίζα» παραγγέλλει τα πέντε σκάφη στο Ναυπηγείο Γκαλογουέι. Η ναυπήγηση των πλοίων καθυστερούσε και προβάλλονταν διάφορες δικαιολογίες. Οι τραπεζίτες ωστόσο στα συμβόλαια «ξέχασαν» να θέσουν και κάποιες, έστω οικονομικές, ρήτρες. Ήρθε όμως ένα δημοσίευμα των «Τimes» για να αποκαλύψει τη συνωμοσία τραπεζιτών και ναυπηγών. Ο γιoς του ιδιοκτήτη των Ναυπηγείων Γκαλογουέι υπηρετούσε στον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου και καθυστερούσε σκόπιμα την κατασκευή των ελληνικών σκαφών, τα οποία θα χρησιμοποιούνταν εναντίον του αιγυπτιακού στόλου! Από τα έξι πλοία που επρόκειτο να ναυπηγηθούν στην Αγγλία και για τα οποία είχε δεσμευτεί το ποσό των 123.000 στερλινών, η «Καρτερία» έφθασε στην Ελλάδα «εις κακήν κατάστασιν» με καθυστέρηση 13 μηνών, τον Σεπτέμβριο του 1826. Ο «Ακαταμάχητος» κάηκε στον Τάμεση. Η «Επιχείρησις» όταν βγήκε στο πέλαγος κινδύνευσε να βουλιάξει γιατί έσκασαν τα καζάνια... Από τα τρία μικρότερα, μόνο το «Ερμής» θα φθάσει, και αυτό με χαλασμένη μηχανή και θα χρειαστεί η αντικατάστασή της. Η Επανάσταση όμως είχε λήξει και είχε φθάσει και ο πρώτος κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας.
Ανάλογη ήταν και η περιπέτεια της ναυπήγησης των δύο φρεγατών στην Αμερική, για τις οποίες είχαν διατεθεί 156.000 στερλίνες. Η ναυπήγηση ανατίθεται στον «φιλέλληνα» Γουίλιαμ Μπάγιαρντ, ιδιοκτήτη ομώνυμου ναυπηγείου. Αυτός σε συνεννόηση με το Ναυπηγείο Χάουλαντ προτείνουν τη ναυπήγηση δύο φρεγατών των 50 κανονιών και έξι μικροτέρων, σε διάστημα έξι μηνών, αντί του ποσού των 155.000 στερλινών. Επέρχεται συμφωνία. Εισπράττουν το χρήμα και αναθέτουν τη ναυπήγηση σε άλλα ναυπηγεία και αρχίζει η πρωτοφανής απάτη. Το πάνε από αναβολή σε αναβολή και ζητούν συνέχεια και άλλα χρήματα. Τελικά θα ναυπηγηθούν μόνο δύο φρεγάτες και η υπόθεση θα φθάσει στα δικαστήρια. Η μία φρεγάτα θα δοθεί στην Ελλάδα και η άλλη στο αμερικανικό ναυτικό, στη μισή τιμή από εκείνη που πλήρωσε η Ελλάδα. Και το όνομα αυτής, «Ελλάς». Και η τύχη της; Θα πυρποληθεί από τον πυρπολητή Μιαούλη, όταν ξέσπασε το κίνημα για ανατροπή του Καποδίστρια!
«Θα ήταν διαφορετική η τύχη της Επαναστάσεως αν εις τα εν Αγγλία σκάνδαλα δεν προσετίθεντο και τα εν Αμερική συμβάντα» υποστηρίζει ο Ανδρέας Ανδρεάδης. Και ο άγγλος ιστορικός Φίνλεϊ θα γράψει ότι «η Ελλάδα ζημιώθηκε περισσότερο από αυτούς που αυτοονομάζονταν φιλέλληνες».
Εμφύλιος για τα δάνεια
Προφητικός όπως πάντα ο αγωνιστής και θυμόσοφος Θεόδωρος Κολοκοτρώνης προειδοποιούσε τον Ανδρέα Ζαΐμη: «Δεν πίστευα, ούτε ακόμη πιστεύω κυρ Ανδρέα, να μην εννοείς τι ζητείς και τι θα πάθης από τους συντρόφους σου. Ήρθε το δάνειο κυρ Ανδρέα κι αν ακόμη δεν ήρθε θα έρθη και τότε τα κουβεντιάζομεν. Εκείνο που σου λέγω εγώ τώρα, θα μου το λέγη η εκλαμπρότης σου ύστερα». Μαυροκορδάτος και Κουντουριώτης, και από κοντά και ο γεννήτωρ της φαυλοκρατίας Κωλέττης, θα «αξιοποιούσαν» το δάνειο για να εξουδετερώσουν τους αντιπάλους τους και να εδραιώσουν την εξουσία τους. Κατηγορηματικός ο ιστορικός Κ. Παπαρρηγόπουλος: «Η αγγελία της αλληλοδιαδόχου αφίξεως των δόσεων αυτού (του δανείου) ηύξανεν τον περί κατοχής της εξουσίας πόθον και ο πόθος ούτος απέληξε βαθμηδόν εις τον δεύτερον εμφύλιον πόλεμον».
Στάσεις πληρωμών
Η πρώτη ουσιαστική πτώχευση θα σημειωθεί το 1827 με την αδυναμία καταβολής των τοκοχρεολυσίων των δύο πρώτων δανείων. Η δεύτερη το 1843, όταν διακόπηκε η εξόφληση των δόσεων του δανείου των 60.000.000 γαλλικών φράγκων που είχε δοθεί στη Βαυαροκρατία με την εγγύηση των προστάτιδων δυνάμεων. Το δάνειο αυτό εξανεμίστηκε στην αποπληρωμή των δόσεων των δύο αγγλικών δανείων.
Όταν ο Καποδίστριας ανέλαβε τη μεγάλη προσπάθεια να συγκροτήσει κράτος βρήκε άδεια ταμεία, ή μάλλον ένα νόμισμα και αυτό κίβδηλο. Αναζήτησε και αυτός δάνειο. Βρήκε όλες τις πόρτες κλειστές. Ήταν βέβαια η χώρα τότε επισφαλής σε δανεισμό. Όχι όμως περισσότερο από ό,τι το 1824 και το 1825. Υπήρχαν και πολιτικοί λόγοι. Οι Άγγλοι δεν τον «πήγαιναν». Η προϋπηρεσία του ως υπουργού των Εξωτερικών του τσάρου έδωσε αφορμή για να τον θεωρούν «άνθρωπο» της Ρωσίας. Αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα με 50.000 γαλλικά φράγκα από την προσωπική του περιουσία και με σημαντικές συνεισφορές ομογενών και φιλελλήνων. Στη συνέχεια, με την ανάπτυξη και τη φορολογία, παρήγαγε σημαντικό έργο.
Στον βασιλιά Όθωνα επικεντρώθηκαν οι πιέσεις των δανειστών και κυρίως των Άγγλων. Και πίσω από όλα αυτά η θέληση της Αγγλίας να έχει τον έλεγχο της βασιλικής εξουσίας. Ο Όθωνας απέφυγε τον δανεισμό και τους πρόσθετους φόρους. Προσέφερε τη βασιλική χορηγία από 200.000 δραχμές και προέβη σε δραστικές περικοπές δαπανών με μείωση των στρατιωτικών και των υπαλλήλων. Η τρίτη στάση πληρωμών θα συμπέσει, το 1893, προς το τέλος της ιστορικής και δημιουργικής διακυβέρνησης από τον Χαρίλαο Τρικούπη. Θα σημειωθεί και μια τέταρτη, το 1932, στην επίσης ιστορική διακυβέρνηση από τον εθνικό ηγέτη, τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Οι τρεις πρώτες στάσεις πληρωμών οφείλονταν κατά κύριο λόγο στους αβάστακτους όρους που είχαν επιβάλει οι ξένοι κεφαλαιούχοι. Ουσιαστικά τα νέα δάνεια εξυπηρετούσαν τα προηγούμενα, όπως συμβαίνει και επί των ημερών μας. Η στάση πληρωμών επί Βενιζέλου οφειλόταν κατά κύριο λόγο στη διεθνή οικονομική κρίση του 1929.
Η στάση πληρωμών δεν εσήμαινε «κανόνι». Οι δανειοδότες είχαν φροντίσει να εξασφαλιστούν. Στην πράξη εσήμαινε αναστολή πληρωμών. Ο τελευταίος διακανονισμός όλων των προπολεμικών δανείων έγινε από την κυβέρνηση Παπάγου το 1952-1953, με υπουργό τον Σπ. Μαρκεζίνη.
«Δυστυχώς, επτωχεύσαμεν»
Ο Χαρίλαος Τρικούπης έχει περάσει στην Ιστορία ως ο σημαντικότερος πολιτικός ηγέτης της νεότερης Ελλάδος μετά τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Θα κυβερνήσει τη χώρα, για εννέα σχεδόν χρόνια, από το 1882 ως το 1895, και θα θέσει τα θεμέλια ενός σύγχρονου κράτους και τις υποδομές για την οικονομική ανάπτυξη. Πίστευε ότι οι απαραίτητοι πόροι έπρεπε να προέλθουν από τους φόρους, δεν απέφυγε όμως και τον εξωτερικό δανεισμό. Στην υπανάπτυκτη οικονομία της εποχής εκείνης η απόδοση των φόρων ήταν πολύ μικρότερη της λαϊκής δυσαρέσκειας.
Ο Τρικούπης θα συνάψει επτά δάνεια με ληστρικούς όρους. Από το συνολικό ονομαστικό ποσό των 643.000.000 εκατ. χρυσών φράγκων θα εισπραχθούν μόνο 463 εκατ. Για τα νέα και τα παλαιά δάνεια θα καταβληθούν, τη δεκαετία 188-1890, τοκοχρεολύσια ύψους 455.000.000 χρυσών φράγκων, το 40%-50% του προϋπολογισμού, και το υπόλοιπο 25%30% θα διατεθεί για τη συγκρότηση των Ενόπλων Δυνάμεων.
Τα δάνεια όμως δεν σπαταλήθηκαν. Επενδύθηκαν σε σημαντικά έργα υποδομής. Ολοκληρώθηκε η διώρυγα της Κορίνθου, κατασκευάστηκαν 907 χιλιόμετρα σιδηροδρομικών γραμμών και 1.446 χιλιόμετρα αμαξιτών δρόμων. Αρχίζει η ραγδαία αύξηση των επενδύσεων, η διεύρυνση της εμπορευματικής οικονομίας, η αύξηση των εξαγωγών, η συγκρότηση αστικών κέντρων και η μετατροπή της Αθήνας σε σύγχρονη πόλη. Το Ναυτικό ενισχύεται με τα σύγχρονα σκάφη «Ύδρα», «Σπέτσες» και «Ψαρά». Στις εκλογές του 1890 ο Τρικούπης «θα πληρώσει» την πολιτική των φόρων. Θα τον διαδεχθεί ο Δηλιγιάννης και θα επιχειρηθεί η πολιτική εξόντωσή του με την παραπομπή σε Ειδικό Δικαστήριο «ως σπαταλήσαντα το δημόσιο χρήμα»! Η πρόταση θα απορριφθεί από την πλειοψηφία των βουλευτών, αλλά το έργο του θα διακοπεί και η δηλιγιαννική φαυλοκρατία θα οδηγήσει τη χώρα από το κακό στο χειρότερο. Ο λαός θα διορθώσει το λάθος του 1890 και στις εκλογές του 1892 θα δώσει στον Τρικούπη ισχυρή πλειοψηφία. Τα δημόσια οικονομικά είναι σε αδιέξοδο και τα ελληνικά χρεόγραφα σε κατρακύλα. Ο Τρικούπης καταφεύγει σε νέους φόρους, που αυξάνουν τη λαϊκή αντίδραση...
Από την αντίπερα όχθη οι ξένοι κεφαλαιούχοι είναι «πρόθυμοι» να προσφέρουν νέα δάνεια με στόχο να ελέγξουν απόλυτα την οικονομία και τη χώρα. Ανταγωνίζονται οι Αγγλοι, οι Γάλλοι και οι Αμερικανοί και στέλνουν, αντίστοιχα, στην Ελλάδα για έλεγχο των δημοσιονομικών τον λόρδο Εδουάρδο Λω, τον οικονομικό επιθεωρητή Ρου και τον τραπεζίτη Μόργκαν!
Ο Τρικούπης θα ζητήσει από τους Άγγλους δάνειο 3.500.000 στερλινών για να στηρίξει τα ελληνικά χρεόγραφα. Η συμφωνία προβλέπει την κύρωσή της με βασιλικό διάταγμα. Μετά την αντίδραση της αντιπολίτευσης ο Τρικούπης ζητεί επικύρωσή της από τη Βουλή. Οι Άγγλοι αρνούνται και ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ αρνείται να επικυρώσει το δάνειο με διάταγμα. Ο Τρικούπης αναγκάζεται να παραιτηθεί και ο Γεώργιος διορίζει πρωθυπουργό τον Σωτήριο Σωτηρόπουλο, πρώην υπουργό Οικονομικών, τον οποίο υποστηρίζουν μόνον 20 βουλευτές!
Βασιλικό πραξικόπημα με στόχο τον Τρικούπη
Δεν «τον πήγαινε» ο βασιλιάς από τότε που είχε γράψει το περίφημο άρθρο «Τίς πταίει» και τον ανάγκασε να αποδεχθεί την «αρχή της δεδηλωμένης» για τον διορισμό κυβέρνησης. Ο Τρικούπης απέφευγε τη σύγκρουση και δεχόταν τη σπάταλη ζωή της βασιλικής οικογένειας και τις συχνές απουσίες του Γεωργίου στο εξωτερικό και τις επισκέψεις του στα καμαρίνια της διάσημης ηθοποιού Σάρας Μπερνάρ. Σιώπησε και όταν ακόμη πληροφορήθηκε ότι ο βασιλιάς έπαιζε κερδοσκοπικά με τα ελληνικά χρεόγραφα με αχυρανθρώπους τον ταμία του Νικόλαο Θων και τον κουμπάρο του Ανδρέα Συγγρό. Αποκαλυπτικό το σχόλιο στην «Ακρόπολι» του Βλάση Γαβριηλίδη: «Απελπισθέντες (ανακτορικοί και αντιπολίτευση) να καταστρέψουν έναν άνδρα, ενόμισαν ευκολώτερον να καταστρέψουν το Εθνος».
Η χρεοκοπία ουσιαστικά είχε επέλθει προτού ο Τρικούπης αναλάβει για τελευταία φορά την πρωθυπουργία, στις 30 Οκτωβρίου του 1893. Εμφανιζόμενος την ίδια ημέρα στη Βουλή δεν θα διστάσει να καταθέσει την αλήθεια με την ιστορική φράση: «Δυστυχώς, κύριοι, επτωχεύσαμεν». Δεν θα παραιτηθεί. Θα προσπαθήσει να πετύχει διακανονισμό με τους δανειστές. Εκείνοι θα ζητήσουν τον έλεγχο όλων των κρατικών εσόδων.
Ο Τρικούπης αρνείται, θεωρώντας ότι στην ουσία θα υποθηκευόταν η ανεξαρτησία της χώρας. Είχαν όμως συμμάχους τα Ανάκτορα και την αντιπολίτευση, που υπεκίνησαν μεγάλες διαδηλώσεις με σύνθημα κατά της πληρωμής των φόρων! Στις διαδηλώσεις εμφανίστηκε έφιππος και ο διάδοχος του θρόνου!
Αποκαλυπτικό το ειρωνικό σχόλιο της γαλλικής εφημερίδας «Le Τemps»: «Η διαγωγή μερικών πολιτικών κύκλων και της Αυλής θυμίζει τη μερίδα εκείνη των Αθηναίων που έδινε σήματα από την κορυφή του Υμηττού στους Πέρσες, για να τους καθοδηγήσει πού ήταν το καταλληλότερο μέρος για την απόβασή τους»!
Στις 10 Ιανουαρίου του 1895 ο Χαρίλαος Τρικούπης θα ανεβεί στα Ανάκτορα για να ζητήσει εξηγήσεις για τη συμμετοχή του διαδόχου στα αντικυβερνητικά συλλαλητήρια. Ο βασιλιάς θα καλύψει προκλητικά τον διάδοχο και θα αφήσει ακάλυπτο τον λαοπρόβλητο πρωθυπουργό! Η «ιστορική εποχή Τρικούπη» τερματίζεται άδοξα... Μετά τρεις μήνες, στις εκλογές του Απριλίου του 1895, το κόμμα του θα συντριβεί και ο ίδιος θα μείνει εκτός Βουλής. Θα δηλώσει, τότε, με πικρή ειρωνεία: «Και ανθ΄ ημών ο Γουλιμής»... Θα αναχωρήσει στο εξωτερικό και ύστερα από ένα χρόνο θα επιστρέψει στην Ελλάδα νεκρός...
Ο διάδοχός του Δηλιγιάννης θα οδηγήσει τη χώρα, το 1897, στον ατιμωτικό πόλεμο κατά της Τουρκίας. Με την ήττα θα έλθει και ο ΔΟΕ (Διεθνής Οικονομικός Ελεγχος) που θα εισπράττει για λογαριασμό των δανειστών τους φόρους των ειδών μονοπωλίου (αλάτι, σπίρτα, πετρέλαιο, παιγνιόχαρτα, σιγαρόχαρτο και σμύριδα) και ακόμη τον φόρο του καπνού, τα τέλη χαρτοσήμου και τους δασμούς του τελωνείου Πειραιώς!
Ο ΔΟΕ θα καταργηθεί ύστερα από 80 χρόνια, το 1978!
(*) TO BHMA -Τρίτη 6 Ιανουαρίου 2009
Ντίνα Πετροπούλου
