Από τον Χατζιδάκι στον Ζαχόπουλο*

Του Κώστα ΒΟΥΛΓΑΡΗ
Ο χώρος του πολιτισμού έχει σήμερα ένα μοναδικό προνόμιο: βρίσκεται αρκετά έξω απ' τον ορίζοντα του πολιτικού κόσμου. Αν για όλους τους άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής υπάρχουν συνάφειες και εγγύτητες, με αποτέλεσμα οι ασκούμενες πολιτικές να διαθέτουν κάποια άμεση σχέση με το αντικείμενό τους, στον χώρο του πολιτισμού η απόσταση είναι χαώδης. Αλλού πάνε οι πολιτικές, αλλού παράγεται ο πολιτισμός, αλλού εκφράζεται η καλλιτεχνική ευαισθησία. Και από την άποψη της τέχνης, ευτυχώς.
Όσο μεγαλύτερη είναι όμως η απόκλιση, τόσο πιο αμετροεπής και χοντροκομμένη είναι η κυβερνητική εμπλοκή, σε όποιες πλευρές του πολιτισμού άπτονται της κρατικής παρέμβασης, η οποία τώρα έχει φθάσει στο έσχατο επίπεδο: στα τέσσερα χρόνια διακυβέρνησης της Ν.Δ., η πλέον ισχυρή διαδικασία είναι το περιβάλλον της συζύγου του πρωθυπουργού, ακόμη και το κοσμικό της σαλόνι. Θέλω να πω, ότι η πολιτική ευθύνη της κυβέρνησης δεν αφορά μόνο τα όσα έπραξε ή δεν έπραξε το ΥΠΠΟ, αλλά πρωτίστως την ίδια την κυβερνητική αντίληψη για τον πολιτισμό, η οποία εκφράσθηκε με την τοποθέτηση των συγκεκριμένων προσώπων στην ηγεσία του ΥΠΠΟ, και πρώτα απ' όλα του φιλολόγου εκ Θεσσαλονίκης κ. Ζαχόπουλου, υπό την επιτροπεία του οποίου λειτουργούσε το υπουργείο.
Βέβαια όλες οι πολιτικές για να ασκηθούν χρειάζονται, στους επιμέρους τομείς, και κάποιους ανθρώπους που έχουν μια ορισμένη σχέση με τον κάθε χώρο. Έτσι, επιπλέον, τοποθετήθηκαν π.χ. ο συγγραφέας Δημήτρης Νόλλας πρόεδρος του ΕΚΕΒΙ ή ο κριτικός θεάτρου Ηρακλής Λογοθέτης σύμβουλος του υπουργείου, επιλογές καθ' όλα σεβαστές και αν θέλετε εύλογες. Το πρόβλημα όμως βρίσκεται στο ρόλο που καλούνται να παίξουν οι πνευματικοί άνθρωποι, μέσα σε όλο αυτό το πλαίσιο. Μήπως οδηγούνται στην αυτοακύρωσή τους; Για παράδειγμα, ο Δημήτρης Νόλλας, ο οποίος παραιτήθηκε την ίδια μέρα με τον κ. Ζαχόπουλο, σε μια συνέντευξή του στα Νέα της προηγούμενης Δευτέρας σπεύδει να υπερασπιστεί, όχι μόνο το μέχρι σήμερα αλλά και το μελλοντικό έργο του ΕΚΕΒΙ, το οποίο μάλιστα "έχει επικεφαλής του μια διευθύντρια μεγάλου βεληνεκούς". Ο λόγος για την κ. Κατρίν Βελισσάρη, της οποίας η όποια σχέση με τα γράμματα και το βιβλίο τεκμαίρεται μόνο στο επίπεδο των δημοσίων σχέσεων. Όσο για τον ορίζοντα των στόχων της και το βεληνεκές της πολιτικής της, είναι νομίζω ενδεικτικό πως το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου δεν αποστέλλει στις "Αναγνώσεις", δηλαδή σε ένα από τα πέντε ένθετα βιβλίου στον ελληνικό Τύπο, ούτε τις ανακοινώσεις του, δηλαδή τα δελτία Τύπου, για τις δραστηριότητες του οργανισμού στο χώρο του βιβλίου...
Το μέτρο σύγκρισης, για τους απελθόντες και τους επόμενους, σε όλους τους τομείς του πολιτισμού, αυτής ή της άλλης διακυβέρνησης, δεν μπορεί να είναι μια χρηστή διοίκηση εντεταλμένων υπαλλήλων, αλλά η θητεία του Μάνου Χατζιδάκι στην ΕΡΤ. Αυτός δεν καταρράκωσε την καλλιτεχνική του υπόσταση και το όνομά του, δεν διηύθυνε απλώς μια κρατική υπηρεσία, αλλά προσπάθησε να πραγματώσει, στο πεδίο της ραδιοφωνίας, έναν στόχο καλλιτεχνικό. Ο Χατζιδάκις ποτέ δεν ταυτίστηκε με την εκάστοτε κυβερνητική πολιτική, με τη διαδρομική καμαρίλα, δεν συμβιβάστηκε με την αντίληψη της αργομισθίας. Βρισκόταν πάντα σε διαρκή σύγκρουση, με όλους και με όλα. Δεν έπαψε, ούτε στιγμή, να είναι καλλιτέχνης, και μόνο καλλιτέχνης. Ποτέ εντεταλμένος υπάλληλος.
Τι κατάφερε; Μας άφησε το Τρίτο πρόγραμμα, το οποίο, παρά τις παντοειδείς υποβαθμίσεις που έχει υποστεί τα τελευταία χρόνια, συνεχίζει να αποτελεί μια όαση στα ερτζιανά και να έχει αρκετές δεκάδες χιλιάδες ακροατές, τακτικούς ή περιστασιακούς. Παραμένει ένα, συστηματικά υποφωτισμένο αλλά εξαιρετικά προωθημένο, διακριτό κομμάτι της πολιτιστικής μας πραγματικότητας. Μάλιστα, η μικρή εμβέλεια των πομπών του αναγκάζει πολλούς να προστρέχουν στην ψηφιακή λήψη. Αλλά κι εκεί δημιουργείται συνωστισμός: οι διαθέσιμες συνδέσεις του Τρίτου δεν επαρκούν, αφού η ζήτηση των ακροατών είναι πολλαπλάσια. Έτσι, κάθε τόσο μέσα στη μέρα, επιχειρούμε, πάλι και πάλι, να συνδεθούμε με τη συχνότητά του. Και για να είναι πιο εύκολη αυτή η συνεχής απόπειρα, βάζουμε στην επιφάνεια εργασίας του υπολογιστή μας το λογότυπο του Τρίτου, κάποιοι μάλιστα ενσωματώνουν σε αυτό τη φωτογραφία του Χατζιδάκι. Εν ολίγοις, ο Μάνος Χατζιδάκις δεν βρίσκεται μόνο μέσα στις καρδιές μας και στην ευαισθησία μας, με το μουσικό του έργο. Μας κοιτάζει, με εκείνο το μοναδικό χαμόγελό του, από τις οθόνες μας, μέσω του έργου που άφησε το θυελλώδες πέρασμά του από μια κρατική υπηρεσία. Αν όμως αύριο κλείσει το ΕΚΕΒΙ, πόσοι θα αντιληφθούν την απουσία του περιβόητου αυτού θεσμού από την επικράτεια του βιβλίου ή της συγγραφικής δημιουργίας;
Οι αποστάσεις λοιπόν των καλλιτεχνών από τους μηχανισμούς της κυβερνητικής εξουσίας είναι ζωτικός όρος της ύπαρξής τους. Αυτός άλλωστε είναι ο κανόνας σήμερα, χωρίς να σημαίνει πως αποκλείεται, για λόγους αρχής, η όποια εμπλοκή τους. Αλλά αυτή δεν μπορεί παρά να είναι ανάλογη με εκείνη του Χατζιδάκι, που επέπεσε ως ταύρος εν υαλοπωλείω, δικαιώνοντας ταυτόχρονα τον κανόνα και την εξαίρεση.
Ναι, αλλά δεν έχουμε και πολλούς σαν τον Χατζιδάκι. Άρα, μήπως είναι θέμα μεγέθους; Όχι, είναι θέμα στάσης, είναι θέμα πολιτικής και πνευματικής ευθύνης όσων επιλέγουν να αναλάβουν αξιώματα στον δημόσιο χώρο. Ναι, αλλά πρέπει να λειτουργήσουν και οι υπηρεσίες, θα αντιτείνει κάποιος. Μήπως είναι προτιμότερο να αναλαμβάνουν τη δουλειά οι διοικητικοί διευθυντές; Δεν ξέρω∙ το σίγουρο πάντως είναι, πως η διακόσμηση της μιζέριας, με ολίγη διανόηση δίπλα στους υποτακτικούς, πάντα ήταν κακόγουστη.

*από την Κυριακάτικη ΑΥΓΗ 30.12.2007